Tomasz Ignacy Szpot Dunin SJ (1644-1713) odegrał ważną rolę jako historiograf misji jezuickich w Chinach. Jego główne dzieło, przechowywane obecnie w Archiwum Rzymskim Towarzystwa Jezusowego (ARSI), to obszerna, ośmiotomowa historia misji w Chinach. Wszystkie dzieła Szpota przechowywane w ARSI zawierają ponad 2000 stron różnorodnych tekstów, co świadczy o jego niezwykłej pracowitości i oddaniu nauce. Materiał ten nie został do dziś opublikowany i pozostaje znany jedynie wąskiemu gronu specjalistów. Robert Danieluk SJ, biograf Szpota, podkreśla, że wywodził się on z Podlasia, ale szczegółowe informacje dotyczące początkowego okresu jego życia są trudne do ustalenia z powodu braków w archiwalnych zapisach.
Wiadomo, że Tomasz Szpot wstąpił do Towarzystwa Jezusowego w 1664 roku. Po nowicjacie w Wilnie kontynuował studia w różnych dziedzinach, w tym retoryki i filozofii, pracując jednocześnie w jezuickich kolegiach jako nauczyciel. Podobnie jak inni jezuiccy klerycy w drodze do kapłaństwa, Szpot przeszedł przez edukację filozoficzno-teologiczną oraz praktykę pedagogiczną znaną w Towarzystwie Jezusowym jako magisterium. Praktykę tę odbywał jako nauczyciel łaciny w kolegiach w Drohiczynie, gdzie uczył gramatyki, oraz w Warszawie, gdzie skupiał się na syntaksie i poetyce, jednocześnie kontynuując studia filozoficzne w Warszawie. W trakcie pierwszego roku studiów filozoficznych równolegle kontynuował rozpoczęte wcześniej magisterium. Był on również czasowo asystentem ekonoma prowincji, co sugeruje jego udział w ekonomicznej stronie życia zakonnego, być może podczas zjazdów reprezentantów zakonu odbywających się w Rzymie. Po studiach teologicznych na Akademii Wileńskiej, gdzie najprawdopodobniej przyjął święcenia kapłańskie w 1677 roku, Szpot powrócił do Warszawy, aby nauczać retoryki i służyć jako duszpasterz. Następnie, po trzeciej probacji w Nieświeżu, pracował w Pińsku jako profesor retoryki, filozofii i duszpasterz, gdzie w 1681 roku złożył profesję czterech ślubów zakonnych. Kolejne lata spędził w kolegium warszawskim jako profesor matematyki, teologii moralnej i prefekt, zanim w 1688 roku opuścił Polskę i udał się do Rzymu, gdzie spędził resztę życia jako część wspólnoty spowiedników Bazyliki Św. Piotra. Trwałym śladem tej działalności są rękopisy zachowane w Bibliotece Casanatense poświęcone teologii, prawu kanonicznemu oraz ignacjańskim ćwiczeniom duchowym: Summa Ioannis de Cardenas SI in LXV propositiones damnatas ab Innocentio XI (Mss 742), trzytomowe Memorialis senectutis de poenis ecclesiasticis (Mss 729, 730, 731) oraz Exertitia octiduana spiritualia (Mss 736)
W Rzymie, oprócz pracy duszpasterskiej, poświęcił się studiom nad materiałami dotyczącymi misji jezuickich w Chinach. Szpot pozostawił po sobie bogate archiwum rękopisów, które są niezwykle cenne dla współczesnych historyków. Sztandarowym jego dziełem są Historiae Sinarum Imperii, ale poza nimi jest autorem kilku innych tomów dotyczących historii Chin, co czyni go jednym z ważniejszych nowożytnych autorów piszących na ten temat. W swoich pracach Szpot korzystał z różnorodnych źródeł, w tym z relacji misjonarzy, dokumentów archiwalnych oraz literatury dostępnej w Rzymie. Jego bogate w treść dzieła są zbiorem wypisów i notatek, które miały służyć przyszłym pokoleniom jako źródło wiedzy na temat dziejów i kultury krajów Dalekiego Wschodu.
Wiadomo, że Szpot będąc w Rzymie, nie zapominał o swoich korzeniach i utrzymywał kontakt z jezuitami w Polsce, przesyłając relacje z misji i zabiegając o wysłanie misjonarzy z Rzeczypospolitej do azjatyckich krajów. Jego korespondencja z misjonarzami w Chinach, w tym z belgijskim jezuitą Antoine'em Thomasem, oraz próby zaangażowania polskich jezuitów w misję chińską, podkreślają jego głębokie zaangażowanie w sprawy misyjne i kościelne na Dalekim Wschodzie.
Dwutomowe Historiae Sinarum Imperii Tomasza Ignacego Szpota Dunina jest podzielone na trzy części, które są następnie rozdzielone na jedenaście ksiąg. Dzieło obejmuje łącznie 510 stron w formacie 275 x 205 cm i mieści się w dwóch tomach serii źródeł przechowywanych w ARSI w zespole Japonica Sinica. Pierwsza część pracy skupia się na opisie geografii, religii oraz niektórych aspektów organizacji państwa chińskiego, a następnie przechodzi do szczegółowej historii Chin, zaczynając od momentu podboju przez Mandżurów i kontynuując narrację na temat początkowych lata panowania cesarza Kangxi (1661-1722). Druga część koncentruje się na dziejach misji jezuickich w Chinach, począwszy od ich nieudanych prób dotarcia do Państwa Środka w połowie XVI wieku, obejmując okres od przybycia do Chin pierwszych członków Towarzystwa Jezusowego, Michele Ruggieriego i Matteo Ricciego, aż do roku 1644, tj. końca panowania dynastii Ming. Trzecia część kontynuuje opowiadanie w porządku chronologicznym, opisując wydarzenia z lat 1644-1687. Narracja ta, bogata w szczegóły i informacje, nie zamyka się konkluzją ani podsumowaniem. Sam układ dzieła umożliwia czytelnikowi dogłębne zrozumienie roli jezuitów oraz wpływu chrześcijaństwa na lokalną historię i kulturę. Chociaż Szpot nie zakończył swojej pracy w sposób ostateczny, dzieło pt. Historiae Sinarum Imperii pozostaje znaczącym wkładem w badania nad misjami jezuickimi oraz historią krajów Dalekiego Wschodu.
Inne prace Tomasza Ignacego Szpota to Collectanea Historiae Sinensis, obejmujące lata 1641-1700. Zostały one podzielone na dwa tomy, z których pierwszy składa się z dwóch, a drugi z pięciu części. Te części dalej dzielą się na 53 rozdziały, sumując całość na 797 stron w trzech formatach (od 275x26 cm do 205x185 cm), zgromadzone w trzech woluminach Japonica Sinica. Wstęp do drugiego tomu poświęcony jest wyjaśnieniu, że Szpot w swej pracy preferował układ chronologiczny. Od lat 40. XVII wieku, związanych z upadkiem dynastii Ming i rozpoczęciem panowania Mandżurów, Szpot relacjonuje główne wydarzenia życia politycznego Chin, szczególnie koncentrując się na misjonarzach jezuickich, takich jak Adam Schall i Ferdinand Verbiest, oraz na kwestii rytów chińskich. Odnosi się on również do kontrowersji związanych z misją chińską, nie tylko w Chinach, ale również w Rzymie, podkreślając trudności związane z ich relacjonowaniem ze względu na ograniczony dostęp do źródeł.
W swojej korespondencji z generałem zakonu w 1710 roku, Szpot zaznacza, że jego Collectanea mają być odpowiedzią na wcześniejsze polecenie generała stworzenia nowoczesnego opracowania kwestii misji chińskich, podkreślając jednocześnie trudności związane z wiekiem i stanem zdrowia, które utrudniały mu pracę. W tej korespondencji wyraża skruchę, że nie wszystkie ważne dla historii misji wydarzenia mogły zostać uwzględnione z powodu ograniczonego dostępu do źródeł. Szpot tłumaczy, że bazował głównie na listach jezuickich, zarówno tych przeznaczonych dla szerszego grona odbiorców, jak i tych adresowanych wyłącznie do przełożonych, co mogło wpłynąć na zawartość i formę jego prac.
W Collectanea historiae sinensis Tomasz Ignacy Szpot Dunin przedstawił dokładne sprawozdanie z rozwoju misji chrześcijańskiej i wpływu europejskiej astronomii na dwór cesarski w Chinach. Opisał szczegółowo wydarzenia poprzedzające przywrócenie europejskiej astronomii w chińskim trybunale matematycznym, w tym mianowanie Ferdinanda Verbiesta na stanowisko dyrektora astronomii. Szpot podkreślił znaczące sukcesy Verbiesta, w tym jego wpływ na cesarza oraz poprawę statusu jezuitów i chrześcijaństwa w Chinach po serii wcześniejszych prześladowań. Szczególną uwagę zwrócił na proces oczyszczenia imienia Adama Schalla i innych chrześcijan z niesławnych oskarżeń, co zostało ukazane jako punkt zwrotny w historii katolickich misji w Chinach.
Szpot zaznaczył również trudności, z jakimi borykał się pod koniec życia, w tym coraz trudniejszy dostęp do źródeł oraz problemy zdrowotne, które wpłynęły na jego archiwalną pracę. Mimo to, jego dążenie do prawdy i pragnienie przekazania wiedzy o misji chińskiej przyszłym pokoleniom było wyraźne i niezmienne. Szczególną cechą jego dzieła jest dbałość o detale, które ułatwiają orientację w szczegółowych opisach, oraz sumienność w odnotowywaniu źródeł i autorów, co podkreśla naukową wartość jego opracowań.
Znaczącym aspektem metody stosowanej przez Szpota jest umiejętne wykorzystywanie listów jezuickich, zarówno tych publicznych, jak i adresowanych do przełożonych, co pozwala na głębokie zrozumienie wszystkich aspektów dokonujących się religijnych i politycznych zmian. Zdarza się, że przeprasza on za powtórzenia w tekście, które tłumaczy ciągłym napływem nowych wiadomości. Jego wysiłki miały na celu zapewnienie przejrzystości i dokładności przekazu historycznego.
Tomasz Szpot Dunin pozostawił wiele dowodów na nadzwyczajne zaangażowanie w dokumentowanie historii misji w Chinach. Nigdy nie spełniło się jego osobiste marzenie wyjazdu na Daleki Wschód. Jak przystało na duchownego pokornie jednak wyrażał gotowość poświęcenia swoich sił, a nawet życia, na rzecz spełnienia stawianych przed nim zadań. Wykonując polecenia przełożonych dokumentowania wydarzeń w odległych krainach wskazywał przy tym na trudności związane z coraz trudniejszym dostępem do informacji. Nie ulega wątpliwości, że pod koniec swojego życia polski jezuita miał świadomość paradoksu zwiększającej się otwartości Chin na Ewangelię w momencie, gdy europejscy dostojnicy kościelni rozpoczynali akcję stanowiącą zagrożenie dla dalszego rozwoju w tym kraju chrześcijańskich misji.
